Αν και το θέμα αυτής της μελέτης είναι ιστορικό, ο σκοπός του είναι
όχι μόνο να απαριθμήσει τα γεγονότα σχετικά με την επιστημονική ιστορία
ή ακόμα και πρώτιστα να παρουσιάσει μια αξιολόγηση ενός μεγάλου
επιστήμονα αλλά μάλλον να επεξηγήσει τις ιδιαίτερες απόψεις σχετικά με
την προέλευση και την ανάπτυξη των εννοιών και τις θεωρίες της φυσικής
επιστήμης λαμβάνοντας υπόψη ένα ιστορικό παράδειγμα.

Σε αντίθεση με την καθαρώς εμπειρική σύλληψη σύμφωνα με την
οποία οι φυσικοί νόμοι μπορούν, με τη σχετική βεβαιότητα, να προέλθουν
από το υλικό της εμπειρίας μόνο, πολλοί φυσικοί έχουν υπογραμμίσει
πρόσφατα εκ νέου το γεγονός ότι η διαίσθηση και η κατεύθυνση της
προσοχής διαδραματίζουν έναν ιδιαίτερο ρόλο στην ανάπτυξη των εννοιών
και των ιδεών, γενικά κατά πολύ ξεπερνώντας την απλή εμπειρία, οι οποίες
είναι απαραίτητες για τη δημιουργία ενός συστήματος φυσικών νόμων
(δηλαδή μια επιστημονική θεωρία). Από τη σκοπιά αυτής της όχι αμιγώς
εμπειρικής σύλληψης, την οποία δεχόμαστε επίσης, προκύπτει η ερώτηση,
ποια είναι η φύση της γέφυρας μεταξύ της αντίληψης της αίσθησης και των
εννοιών; Φαίνεται πιο ικανοποιητικό να εισαχθεί σε αυτό το σημείο το
αξίωμα μιας κοσμικής τάξης ανεξάρτητης από την επιλογή μας και
διακριτής από τον κόσμο των φαινομένων. Είτε κάποιος μιλά για τη
«συμμετοχή των φυσικών πραγμάτων στις ιδέες» ή για μια συμπεριφορά
των μεταφυσικών πραγμάτων- εκείνα, δηλαδή, που είναι αληθινά καθαυτά, η
σχέση μεταξύ της αντίληψης και της ιδέας παραμένει να επιβεβαιώνεται
από το γεγονός ότι τόσο η ψυχή του παρατηρητή όσο και αυτή που
αναγνωρίζεται από την αντίληψη υπόκεινται σε μια τάξη που θεωρείται
αντικειμενική. Κάθε υποκειμενική αντίληψη αυτής της τάξης στη φύση
οδηγεί στη δημιουργία προτάσεων οι οποίες, αφ' ενός, αφορούν τον κόσμο
των φαινομένων και, αφ’ ετέρου τον ξεπερνάνε με την «εξιδανικευμένη»
χρήση γενικών λογικών εννοιών. Η διαδικασία κατανόησης της φύσης καθώς
επίσης και η ευτυχία που ο άνθρωπος αισθάνεται με την κατανόηση-
δηλαδή, με τη συνειδητή εμπειρίωση ή τη νέα γνώση- φαίνεται έτσι να
βασίζονται σε μία αντιστοιχία, μια «ταύτιση» των εσωτερικών εικόνων που
προϋπάρχουν στην ανθρώπινη ψυχή με τα εξωτερικά αντικείμενα και τη
συμπεριφορά τους. Αυτή η ερμηνεία της επιστημονικής γνώσης, φυσικά,
πηγαίνει πίσω στον Πλάτωνα και υποστηρίζεται, όπως θα δούμε, από το
Kepler. Ο τελευταίος μιλά πράγματι για τις ιδέες που είναι προϋπάρχουσες
στο μυαλό του Θεού και εμφυτεύθηκαν στην ψυχή, την εικόνα του Θεού, τη
στιγμή της δημιουργίας. Αυτές οι πρωταρχικές εικόνες, τις οποίες η ψυχή
μπορεί να αντιληφθεί με τη βοήθεια ενός έμφυτου «ενστίκτου», καλούνται
από το Kepler αρχέτυπες. Η συμφωνία τους με τις «αρχέγονες εικόνες» ή
αρχέτυπα που εισήχθηκαν στη σύγχρονη ψυχολογία από τον C.G. Jung και
λειτουργούν ως «ένστικτα της φαντασίας» είναι πολύ εκτενής. Όταν η
σύγχρονη ψυχολογία φέρνει τις αποδείξεις για να δείξει ότι όλη η
κατανόηση είναι μια μακροσκελής διαδικασία που ξεκινά με διαδικασίες στο
ασυνείδητο πολύ πριν το περιεχόμενο της συνείδησης μπορεί να σχηματιστεί
λογικά, έχει στρέψει πάλι την προσοχή στο προ-συνειδητό, αρχαϊκό επίπεδο
της γνώσης. Σε αυτό το επίπεδο τη θέση των σαφών εννοιών παίρνουν
εικόνες με ισχυρό συναισθηματικό περιεχόμενο, όχι εκπεφρασμένες αλλά
κρυμμένες, κατά κάποιον τρόπο, καθώς αυτές αποσαφηνίζονται. Δεδομένου
ότι αυτές οι εικόνες είναι η «έκφραση μιας αμυδρώς εικαζόμενης αλλά
ακόμη άγνωστης τάξης πραγμάτων», μπορούν επίσης να αναπαρασταθούν
συμβολικά, σύμφωνα με τον ορισμό του συμβόλου όπως προτάθηκε από το
Jung. Σαν τελεστές τάξης και διαμορφωτές εικόνων σε αυτόν τον κόσμο των
συμβολικών εικόνων, τα αρχέτυπα έτσι λειτουργούν σαν την προσδοκώμενη
γέφυρα μεταξύ της αντίληψης των αισθήσεων και των ιδεών και είναι, κατά
συνέπεια, μια απαραίτητη προϋπόθεση ακόμη και για την εξέλιξη μιας
επιστημονικής θεωρίας της φύσης. Εντούτοις, κάποιος πρέπει να προσέξει
να μη μεταφέρει αυτή την a priori γνώση στο συνειδητό συσχετίζοντάς την
με καθορισμένες ιδέες ικανές για λογικούς μετασχηματισμούς.

Με σκοπό την επεξήγηση της σχέσης μεταξύ των αρχετυπικών ιδεών
και των επιστημονικών θεωριών της φύσης, ο Johannes Kepler(1571-1630)
μου φάνηκε ιδιαίτερα κατάλληλος, δεδομένου ότι οι ιδέες του
αντιπροσωπεύουν ένα ιδιαίτερο ενδιάμεσο στάδιο ανάμεσα στις πρώτες,
μαγικές- συμβολικές και στις σύγχρονες, ποσοτικές- μαθηματικές
περιγραφές της φύσης. Τα κυριότερα γραπτά του Kepler (αφεξής
αναφερόμενα από τον αντίστοιχο αριθμό) είναι:
1) Mysterium cosmographicum, 1st ed., 1596; 2d ed., 1621.
2) Ad vitellionem paralipomena, 1604.
3) De stella nova in pede serpentarii, 1606.
4) De motibus stellae Martis, 1609.
5) Tertius interveniens, 1610.
6) Dioptrice, 1611.
7) Harmonices mundi (5 vols.), 1619.
8) Epitome astronomiae Copernicanae, 1618-1621.
Πρέπει να αναφέρω σε συντομία σε αυτό το σημείο ότι τρεις διάσημοι
νόμοι του Kepler για την πλανητική κίνηση, στους οποίους ο Newton βάσισε
τη θεωρία του της βαρύτητας (1687), δεν ήταν αυτό που επιδίωκε αρχικά.
Ένας αληθινός πνευματικός απόγονος των Πυθαγορείων, συναρπάστηκε από
την παλιά ιδέα της μουσικής των σφαιρών και προσπαθούσε πάντα να βρει
αρμονικές αναλογίες, στις οποίες για αυτόν όλη η ομορφιά βρισκόταν.
Απέδωσε τη μεγαλύτερη σημασία στη γεωμετρική απαίτηση ότι τα
θεωρήματα «ήταν στο πνεύμα του Θεού από την αιωνιότητα». Η βασική
αρχή του ήταν «Geometria est archetypus pulchritudinis mundi» (Η
γεωμετρία είναι το αρχέτυπο της ομορφιάς του κόσμου).
Το δοκίμιο δίνει μια συνοπτική βιογραφία του Kepler και συνεχίζει για
να συζητηθεί η ιεραρχική ρύθμιση των αρχετυπικών εννοιών του. Η
υψηλότερη θέση καταλαμβάνεται από την τριαδική χριστιανική Κεφαλή του
Θεού (Godhead), η οποία είναι αδύνατο να απεικονιστεί. Για το Kepler, η
ομορφότερη εικόνα που αντιπροσωπεύει τη μορφή της ύπαρξης του Θεού
είναι η τρισδιάστατη σφαίρα. Λέει ήδη στο πρώιμο έργο του (1): «Η εικόνα
του τρισυπόστατου Θεού είναι στη σφαιρική επιφάνεια, δηλαδή, ο Πατέρας
είναι στο κέντρο, ο Γιος είναι στην εξωτερική επιφάνεια, και το Άγιο Πνεύμα
είναι στην ισότητα της σχέσης μεταξύ του σημείου και των περιφέρειας. Η
μετακίνηση ή η εκπόρευση που περνά από το κέντρο στην εξωτερική
επιφάνεια μια εικόνα που την επαναλαμβάνει συχνά και συνδέεται στενά με
τους Νεοπλατωνιστές (ειδικά τον Πλωτίνο) είναι για αυτόν το σύμβολο της
δημιουργίας, ενώ η ίδια η κυρτή εξωτερική επιφάνεια υποτίθεται ότι
αντιπροσωπεύει την αιώνια Ύπαρξη του Θεού. Κάποιος φυσικά συνδέει το
πρώτο με την «εξωστρέφεια» και το τελευταίο με την «εσωστρέφεια». Στα
πιο πρόσφατα γραπτά του (2, 5, 7), ο Kepler μας πηγαίνει ένα βήμα
μακρύτερα στην ιεραρχική σειρά του σύμπαντός του, περνώντας, δηλαδή,
από τις ιδέες στο πνεύμα της Κεφαλής του Θεού στον υλικό κόσμο. Εδώ τα
ουράνια σώματα, με τον ήλιο ως κεντρικό σημείο, είναι για αυτόν μια
πραγματοποίηση της ιδανικής, σφαιρικής εικόνας της Τριάδας, η οποία
εντούτοις είναι λιγότερο τέλεια από αυτήν. Ο ήλιος στο κέντρο, ως πηγή
φωτός και ζεστασιάς και επομένως της ζωής, φαίνεται για αυτόν να
ταιριάζει ιδιαίτερα στο να αντιπροσωπεύσει το Θεό Πατέρα. Η άποψη του
Kepler για αυτήν την αντιστοιχία μεταξύ του ήλιου με τους περιβάλλοντες
πλανήτες και της αφηρημένης σφαιρικής εικόνας της Τριάδας θεωρείται ως
πρωταρχική. Επειδή αναγνωρίζει τον ήλιο και τους πλανήτες με αυτήν την
αρχετυπική εικόνα στο βάθος πιστεύει με θρησκευτική ζέση στο
ηλιοκεντρικό σύστημα. Αυτή η ηλιοκεντρική πεποίθηση τον ωθεί να ψάξει
για τους αληθινούς νόμους της αναλογίας της πλανητικής κίνησης ως
γνήσια έκφραση της ομορφιάς της δημιουργίας.
Λαμβάνοντας υπόψη τη σύγκρουση του Kepler με το Fludd -τον
εκπρόσωπο της παραδοσιακής αλχημείας- είναι σημαντικό ότι το σύμβολο
του Kepler -ενός τύπου που υποδεικνύεται από το Jung ως mandalaλόγω της
σφαιρικής μορφής του- δεν περιέχει κανέναν υπαινιγμό του αριθμού τέσσερα
ή της τετράδας. Ίσως αυτό οφείλεται στην έλλειψη ενός συμβολισμού του
χρόνου στη σφαιρική εικόνα του Kepler. Η κίνηση σε ευθεία γραμμή, με
κατεύθυνση μακριά από το κέντρο, είναι το μόνο είδος που περιλαμβάνεται
στο σύμβολο του Kepler, και στο μέτρο που αυτή η κίνηση περατώνεται στην
εξωτερική επιφάνεια της σφαίρας, το σύμβολο μπορεί να χαρακτηριστεί
στατικό. Δεδομένου ότι η Τριάδα δεν είχε αντιπροσωπευτεί ποτέ κατά αυτόν
τον τρόπο πριν από το Kepler, και δεδομένου ότι βρίσκεται στο όριο της
επιστημονικής εποχής, κάποιος μπορεί να μπει στον πειρασμό να υποθέσει
ότι το «mandala» του Kepler συμβολίζει έναν τρόπο σκέψης ή μια
ψυχολογική στάση, που ξεπερνά κατά πολύ το πρόσωπο του Kepler σε
σημασία, παράγοντας τη φυσική επιστήμη που καλούμε σήμερα κλασσική.
Μέσα από ένα εσωτερικό κέντρο, η ψυχή φαίνεται να κινείται προς τα έξω,
από την άποψη της εξωστρέφειας, στο φυσικό κόσμο στον οποίο, εξ ορισμού
όλα όσα συμβαίνουν είναι αυτόματα, έτσι ώστε το μυαλό, σε μια κατάσταση
εσωτερικής ηρεμίας, αγκαλιάζει αυτόν το φυσικό κόσμο, κατά κάποιον
τρόπο, με τις ιδέες του.
Το επόμενο βήμα στην ιεραρχική ρύθμιση του κόσμου από το Kepler
περιλαμβάνει τις μεμονωμένες ψυχές. Αυτό που καταλαβαίνει σαν
μεμονωμένες ψυχές είναι όχι μόνο ανθρώπινες ψυχές αλλά, υιοθετώντας την
έννοια του Παράκελσου περί «Αρχαϊκού» (Archaeus) οι ψυχές των πλανητών
επίσης. Για τη γη που έχει χάσει την ιδιαίτερη θέση της για τους
Κοπερνικιανούς, ο Kepler αισθάνεται αναγκασμένος να ορίσει μια ψυχή, την
anima terrae. Αυτή η anima terrae είναι επίσης μια μορφοποιός δύναμη
(facultas formatrix)στο εσωτερικό της γης και κατά την άποψη του Kepler
είναι υπεύθυνη για τα μετεωρικά φαινόμενα. Για το Kepler, η μεμονωμένη
ψυχή, ως εικόνα του Θεού, είναι εν μέρει σημείο και εν μέρει κύκλος: anima
est punctum qualitativum. Στο αρχικό δοκίμιο, ποιες λειτουργίες της ψυχής
αποδίδονται στο κεντρικό σημείο και ποιες στον περιφερειακό κύκλο
εξηγείται στις αναφορές στο Harmonices mundi. Συνδεδεμένες με αυτήν τη
σύλληψη ως σημείο και μαζί ως κύκλος είναι οι ιδιαίτερες απόψεις του
Kepler για την αστρολογία. Σύμφωνα με αυτόν, η αιτιολόγηση για την
αστρολογία βρίσκεται στη δυνατότητα της ατομικής ψυχής να αντιδρά -με
τη βοήθεια του instinctus- σε ορισμένες αρμονικές αναλογίες που
αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες λογικές διαιρέσεις του κύκλου. Όπως με την
αντίληψη της ευφωνίας στη μουσική, η ψυχή θεωρείται ότι έχει μια
παρόμοια ιδιαίτερη δυνατότητα να αντιδράει στις αρμονικές αναλογίες των
γωνιών τις οποίες οι ακτίνες του αστρόφωτος, που χτυπούν τη γη,
σχηματίζουν μεταξύ τους. Ο Kepler επιδιώκει να συνδέσει την αστρολογία
με τα οπτικά αποτελέσματα συμβολής, σύμφωνα με τις γραμμές της
επιστημονικής αιτιώδους σκέψης. Αυτή η συμβολή είναι βασισμένη στο
γεγονός ότι, σύμφωνα με αυτόν, η ψυχή ξέρει τις αρμονικές αναλογίες,
επειδή, δυνάμει της κυκλικής μορφής της, είναι μια εικόνα του Θεού. Κατά
την άποψη του Kepler, τα αστρολογικά φαινόμενα προκαλούνται όχι από τα
ουράνια σώματα αλλά μάλλον από τις μεμονωμένες ψυχές με την ιδιαίτερα
εκλεκτική δυνατότητά τους να αντιδρούν σε ορισμένες αναλογίες. Καθώς
αυτή η δύναμη της αντίδρασης, αφ' ενός, λαμβάνει επιρροές από τον υλικό
κόσμο και, αφ' ετέρου, είναι βασισμένη στη σχέση της με την εικόνα του
Θεού, αυτές οι μεμονωμένες ψυχές (anima terrae, και anima hominis)
γίνονται για το Kepler ουσιαστικοί εκφραστές της κοσμικής αρμονίας
(harmonia mundi).
Οι απόψεις του Kepler σχετικά με την κοσμική αρμονία ήταν
ασυμβίβαστες με την άποψη του αξιοσέβαστου ιατρού και Ροζικρουσιανού
(Rosicrucian) Robert Fludd της Οξφόρδης που, ως εκπρόσωπος της
παραδοσιακής αλχημικής φιλοσοφίας, δημοσίευσε μιαν ένθερμη πολεμική
ενάντια στη Harmonia mundi του Kepler. Ο διανοητικός «αντίπαλος κόσμος»
(counterworld) με τον οποίον ο Kepler συγκρούστηκε εδώ είναι μια
αρχαϊστική- μαγική περιγραφή της φύσης που καταλήγει σε ένα μυστήριο
μεταστοιχείωσης [Wandlungsmysterium]. Ο Fludd αρχίζει από δύο πολικές
θεμελιώδεις αρχές: η μορφή, ως η ελαφριά αρχή, που έρχεται από πάνω, και
η ύλη, ως η σκοτεινή αρχή, που κατοικεί στη γη. Σε συμφωνία με την τέλεια
συμμετρία, από τα πάνω και από τα κάτω, ο κόσμος είναι η αντανάκλαση
του αόρατου τριαδικού Θεού, ο οποίος αποκαλύπτεται μέσα σε αυτήν. Μια
διαρκής πάλη συνεχίζεται μεταξύ των αντιθέτων: Από κάτω, η υλική
πυραμίδα ανορθώνεται από τη γη όπως ένα δέντρο, καθώς η ύλη γίνεται
λεπτότερη στην κορυφή. Συγχρόνως, η πυραμίδα της μορφής
αναπτύσσεται προς τα κάτω με την κορυφή της στη γη, αντανακλώντας
ακριβώς την υλική πυραμίδα. Στη μέση, η σφαίρα του ήλιου, όπου αυτές οι
αντιτιθέμενες αρχές ισορροπούνε πλήρως μεταξύ τους, συμμετέχει στο
μυστήριο του χυμικού γάμου, το infans solaris, που είναι συνάμα η
ελευθερωμένη παγκόσμια ψυχή. Σε συμφωνία με τις παλιές Πυθαγόρειες
ιδέες, ο Fludd προχωρά από τις αναλογίες των μερών αυτών των πυραμίδων
στην κοσμική μουσική, στην οποία τα ακόλουθα βασικά μουσικά διαστήματα
παίζουν τον κύριο ρόλο:
Disdiapason Double octave Proportio
quadrupla
4:1
Diapason Octave Proportio dupla 2:1
Diapente Fifth Proportio
sesquialtera
3:2
Diattessaron Fourth Proportio
sesquitertia
4:3
Αυτό απεικονίζεται με διάφορους τρόπους.
Ο Fludd φαίνεται να επιτέθηκε στο Kepler τόσο μανιωδώς επειδή
αισθάνθηκε ότι παρά την κοινή αφετηρία παρόμοιων αρχετυπικών εννοιών,
ο Kepler ήταν το παιδί ενός πνεύματος που αντιπροσώπευε μια σοβαρή
απειλή για τον αρχαϊστικό- μυστηριακό κόσμο του Fludd. Ενώ για το Kepler
μόνο αυτό που είναι ικανό για ποσοτική, μαθηματική απόδειξη ανήκει στην
αντικειμενική επιστήμη, για το Fludd τίποτα δεν μπορεί να έχει
αντικειμενική έννοια αν δεν συνδέεται άμεσα με τα αλχημιστικά ή τα
Ροζικρουσιανά μυστήρια. Γι’ αυτό απορρίπτει σαν «καθιζάνουσα ουσία» τις
ποσότητες που αναπαρίστανται στα γεωμετρικά διαγράμματα του Kepler
και αναγνωρίζει μόνο τους δικούς του ιερογλυφικούς αριθμούς (picturae
aenigmata)σαν τις συμβολικές εκφράσεις της «εσωτερικής φύσης» της
κοσμικής αρμονίας. Επικρίνει επίσης το Kepler ότι έχει μεταφέρει την
κοσμική αρμονία πάρα πολύ στο θέμα, βγάζοντάς τη κατά συνέπεια από το
φυσικό κόσμο αντί να την αφήσει στην anima mundi, λανθάνουσα στην ύλη.
Ο Kepler, μέσω της αντίθεσης, αντιπροσωπεύει τη σύγχρονη άποψη ότι η
ψυχή είναι ένα μέρος της φύσης.
Γενικά, κάποιος έχει την εντύπωση ότι ο Fludd ήταν λάθος σε όλη τη
διαδρομή όταν αφέθηκε να συρθεί σε μια συζήτηση σχετικά με την
αστρονομία ή τη φυσική. Ωστόσο η πολεμική μεταξύ των Fludd και Kepler
είναι σημαντική ακόμα για το σύγχρονο άνθρωπο. Μια σημαντική ένδειξη
μπορεί να βρεθεί στην κριτική του Fludd για το Kepler ότι «με αναγκάζεις
να υπερασπιστώ την αξιοπρέπεια της τετραδικότητας» (cogis me ad
defendam dignitatem quaternarii). Για το σύγχρονο άνθρωπο, αυτό είναι ένα
σύμβολο πληρότητας της εμπειρίας, που δεν είναι δυνατή μέσα στην
επιστημονική μέθοδο της παρατήρησης και που η αρχαϊκή άποψη, η οποία
προσπαθεί επίσης να εκφράσει τις συγκινήσεις και τις συναισθηματικά-
φορτισμένες αξίες της ψυχής με τις συμβολικές εικόνες της, κατέχει πέρα
από την επιστημονική άποψη.
Στο τέλος του δοκιμίου μια προσπάθεια γίνεται να φέρει αυτό το
πρόβλημα του δέκατου έβδομου αιώνα σε συσχέτιση με τη γενικά αποδεκτή
επιθυμία σήμερα για μια μεγαλύτερη ενοποίηση των απόψεών μας για τον
κόσμο. Υπάρχει μια αρχική πρόταση να αναγνωριστεί η σημασία του
επιστημονικού σταδίου της γνώσης για την ανάπτυξη των επιστημονικών
ιδεών με τη συμπλήρωση της έρευνας για αυτήν την επιστημονική γνώση
[Erkenntnis nach aussen] με μία έρευνα κατευθυνόμενη εσωτερικά
[Erkenntnis nach innen]. Η πρώτη διαδικασία αφιερώνεται στην προσαρμογή
της γνώσης μας στα εξωτερικά αντικείμενα. Η τελευταία πρέπει να φέρει
στο φως τις αρχετυπικές εικόνες που χρησιμοποιούνται στη δημιουργία των
επιστημονικών εννοιών μας. Μόνο με το συνδυασμό και των δύο αυτών
κατευθύνσεων της έρευνας μπορεί να αποκτηθεί πλήρης κατανόηση.
Έπειτα επισημαίνεται ότι αν και έχουμε τώρα φυσικές επιστήμες, δεν
έχουμε πλέον μιαν επιστημονική εικόνα του κόσμου [Weltbild]. Αυτή η ίδια η
περίσταση, εντούτοις, πρέπει να καταστήσει ευκολότερη τη μετακίνηση
προς μια ενοποιημένη έννοια του κόσμου [Gesamtweltbild], του οποίου οι
φυσικές επιστήμες είναι μόνο ένα μέρος. Η σύγχρονη κβαντική φυσική έχει
έρθει πιο κοντά στην τετραδική άποψη, η οποία τόσο βίαια αντιτάχθηκε στη
φυσική επιστήμη που ανθούσε στο 17ο αιώνα, μέχρι το σημείο που λαμβάνει
υπόψη σε μεγαλύτερο βαθμό το ρόλο του παρατηρητή από ότι συμβαίνει
στην κλασσική φυσική. Αντίθετα από τον «απαλλαγμένο παρατηρητή» της
τελευταίας, η πρώτη υποθέτει μια μη ελεγχόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ
του παρατηρητή ή των μέσων της παρατήρησης και του συστήματος που
παρατηρείται με κάθε διαδικασία της μέτρησης, και ακυρώνει την
αιτιοκρατική σύλληψη των φαινομένων όπως θεωρούνται στην κλασσική
φυσική. Η σειρά των γεγονότων που πραγματοποιούνται σύμφωνα με
προκαθορισμένους κανόνες διακόπτεται από την επιλεκτική παρατήρηση, η
οποία -ως ουσιαστικά ένα μη αυτόματο περιστατικό, σύμφωνα με την άποψη
της σύγχρονης φυσικής- μπορεί να συγκριθεί με μια δημιουργία στο
μικρόκοσμο ή ακόμα και με μια μεταστοιχείωση [Wandlung], αν και με
απρόβλεπτα αποτελέσματα.
Όχι μόνο η αλχημεία αλλά και η ηλιοκεντρική ιδέα εφοδιάζουν με
διδακτικά παραδείγματα το πρόβλημα ως προς τον τρόπο με τον οποίο η
διαδικασία της γνώσης συνδέεται με τη θρησκευτική εμπειρία της
μεταστοιχείωσης που αναλαμβάνεται από αυτόν που αποκτά τη γνώση
[Wandlungserlebnis dos Erkennenden]. Ξεπερνά τη φυσική επιστήμη και
μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσω των συμβόλων, τα οποία εκφράζουν τη
συναισθηματική, απτή πτυχή της εμπειρίας και ταυτόχρονα βρίσκονται σε
ζωτική σχέση με το σύνολο της σύγχρονης γνώσης και την πραγματική
διαδικασία της συνείδησης. Ακριβώς επειδή στους καιρούς μας η
δυνατότητα τέτοιου συμβολισμού έχει γίνει μια αλλότρια ιδέα, μπορεί να
θεωρηθεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον να εξεταστεί μια άλλη εποχή στην οποία η
έννοια αυτού που καλείται τώρα κλασσική μηχανική της φυσικής ήταν ξένη,
αλλά που επιτρέπει σε μας να αποδείξουμε την ύπαρξη των συμβόλων που
είχαν μαζί θρησκευτική και επιστημονική λειτουργία.

Δύο διαλέξεις που δόθηκαν από τον καθηγητή W।E. Pauli, το 1948, στη
Λέσχη Ψυχολογίας της Ζυρίχης.